03Bilgi

Hâla tabularla dolu bir dünya

Bilginin tartışılmasında ve paylaşımında hiçbir tabuyu kabul etmiyoruz demek bariz olabilir. Yine de devlet yetkilileri ve özel yetkililer defalarca bizlere bu tür  tabuları dayatmaya çalışmışlardır ve hala da dayatmaya devam etmektedirler. Sürekli dayatılan kısıtlamalardan biri de, herhangi bir savın doğruluğu bilimsel olarak kanıtlamadan, din referans gösterilerek üstüne basa basa “doğru” ilan edilmesidir. Belki de tarihte bunun en ünlü örneği Roma Katolik Kilisesi’nin İtalyan bilim adamı Galileo Galilei’nin Dünya’nın Güneş etrafında döndüğü  savını zorla geri aldırmasıdır.

Günümüzdeyse İngiliz imam Usama Hasan kendi camisinde İslam’ın evrim teorisiyle bağdaştığını ileri sürdüğü için ölüm tehditleri almıştır. Hasan’ın muhaliflerinden birinin alaycı bir şekilde söylediği gibi, kalabalık bir camide “Evrim!” diye bağırmamalısınız. (Bu söz, Amerikalı hukukçu Oliver Wendell Holmes’ün meşhur “Kalabalık bir tiyatroda Yangın Var! diye bağırmamalısınız” deyişinin bir uyarlamasıdır.) İslam dünyasının çoğunda hala evrim öğretilmemektedir. Bu bir tabudur. (Bakınız P7)

Şirketler, karteller ve profesyonel dernekler, kendileri için tehditkar gördükleri araştırmaları durdurmaya çalışmışlardır. İlaç firmaları büyük yatırım yaptıkları ilaçların, bilimsel deneylerden çıkan olumsuz kanıtlarını bastırmış ya da göz ardı etmiştir. İngiliz bilim yazarı Simon Singh, “zerre kadar kanıta” dayanmayan “uydurma tedavi”leri teşvik ediyor dediği İngiliz Kıropratik  Birliği tarafından dava edilmişti. Davada, sağlıklı bir bilim tartışmasının üstünü kapatmaktan ötürü Hakaret Yasası (bakınız P9) uygulanmıştı.

Çoğu devletin yasak bölge ilan ettiği konular vardır. Bu bazen vatandaşlarının özel hayatını korumaya yönelik (bakınız P8) olabileceği gibi, milli güvenlik gibi sebeplerle devlet sırlarının meşrulaştırılması da olabilir (bakınız P10). Bu ve bu gibi iddiaları bazı kısıtlamalar yüzünden prensipte kabul edebiliriz, ama asıl sorun sınırların çok geniş çizilmesindedir. Çoğu zaman bu tabular, eski olayları ya da geçmişteki önemli şahsiyetleri ilgilendirir. Bu gibi durumlardaysa yukarıda bahsettiğimiz sebepler kabul edilemez.

 Geçmişi kontrol etmek

Buna en aşikar örnek, totaliter rejimlerin tarihlerindeki utanç verici bölümleri milletçe ya da ideolojik olarak sistematik bir inkâr ya da saptırma yoluna gitmeleridir. Onyıllarca, Sovyetler Birliği Polanya’nın Sovyetler ve Nazi Almanyası arasında bölüştürülmesini öngören, 1939’da imzaladığı Nazi-Sovyet Saldırmazlık Anlaşması’yla sağlanan gizli protokolü inkar etmiştir. (Profesör Ash önemli bir Sovyet tarihçisinin yüzüne karşı bunu nasıl inkâr ettiğini hâla dün gibi hatırladığını söylüyor.) Sovyetler Birliği onyıllarca, yine 1940’ta Katin’de Sovyet güvenlik güçlerince öldürülen Polonyalı subayların esasında 1941’de Naziler tarafından öldürüldüğünü iddia etmiştir. Aksini ima edenler tutuklanmıştır, yani başka bir deyişle doğruyu söyleyenler dokuz köyden kovulmuştur.

Gününümüzün Çin’indeyse, Tiananmen Meydanı’nda 1989’da neler olduğunu özgürce tartışamayabilir veya bu konuda bildiklerinizi yayamayabilirsiniz. Çin’in Baidu  arama motorunda “Tiananmen  katliamı” diye bir arama yaparsanız, şu mesajı görürsünüz: “Arama sonuçları, ilgili yasa, düzenleme ya da politikalara uymamaktadır ve gösterilemez.” İran İslam Cumhuriyeti’nde devletin kurucusu Ayetullah Humeyni hakkında eleştirel bir özgeçmiş yazısı yayınlayamazsınız.

Bu gibi önlemler sadece totaliter ya da otoriter hükümetlere özgü bir şey değil. Türkiye’de bazı  gazeteciler aleyhinde, ülkenin kurucusu Kemal Atatürk hakkında eleştirel savlar ileri sürdükleri için dava açılmıştır. Hindistan’da ise Gandhi’nin biseksüel olabileceğini öne süren bir biyografisi (ki kitabın yazarı bunu reddetmiştir) Gujarat hükümeti tarafından yasaklanmıştır.

Yahudi soykırımının inkarı

Avrupa’nın bazı liberal ve kanunlara saygılı demokratik ülkelerinde bile, tarihi tartışmalar  hakkında sınırlandırmalar bulunmaktadır. Bu ülkelerde, Yahudi Soykırımı olarak da bilinen, II. Dünya Savaşı sırasında milyonlarca Yahudinin öldürüldüğünü inkar edenler hapse atılabilir. 1945’ten sonra Naziliğin yeniden hortlamasından korkan Almanya ve Avusturya, Yahudi Soykırımı’nı inkar etmeyi yasaklayan ilk ülkelerden olmuştur. Öyle ya da bu şekilde Yahudi Soykırımı’nı inkâr etmeyi suç sayan en az on Avrupa ülkesi bulunmaktadır.

Daha açık olmak gerekirse, Yahudi Soykırımı’nın hatırası çok büyük önem taşır. Ben hatta soykırımın kutsal (laik anlamıyla düşünecek olursak) bir şey olduğunu söylüyor (Timothy Garton Ash). Bana göre 1945’ten sonra Avrupa’da yapılandırılmaya çalışılan liberal düzen, daha derinlerde bunun gibi bir olayın tekrarlanmamasını sağlamak içindir. Fakat insanların soykırımı inkâr etmesini kanunla yasaklamak bu tekrarı önlemek için yapılacak en yanlış şeydir.

Avrupa’daki Yahudilerin toplu katliama uğramadığı tezini yalanlayabilecek sürüyle tarihi kanıt vardır. Eğer bir şahıs bu kanıtlara inanmıyorsa, yasalar öyle dediği için buna inanmamazlık etmeyecektir. En iyi ihtimalle, özel yaşamında ne düşündüğünü  kamusal alanda ifade etmeye korkacaktır. 2006 yılında Avusturya,  tarihçi David Irvıng’i Yahudi Soykırımını inkar ettiği için hapse attığında, bu sadece Irving’in kendisini özgür ifadeşehidi olarak ilan etmesini sağladı.

Artan tabular ve çifte standartlar

Aynı “nefret söyleminin” diğer şekillerinde olduğu gibi (bakınız P4),  tabuların da çığ gibi artan olumsuz etkileri olabilir. Bazı gruplar şöyle düşünebilir: “Eğer onların şehitlik mertebesi kutsal bir tabuya yükseltilecekse, bizimki neden yükseltilmesin.” Avrupa’da olan da zaten budur.

1995 yılında, Fransız mahkemesi Osmanlı tarihi uzmanı Bernard Lewis’i, Osmanlı hükümdarlığının son yıllarında Ermenilerin maruz kaldığı felaketin, uluslararası hukuka göre “soykırım” olarak tanımlanamayacağını savunduğu için, suçlu bulmuştu. 2007 senesinde, Türk politikacı ve gazeteci Doğu Perinçek, İsviçre’deyken Ermenilere yapılanın soykırım olmadığını iddia ettiği için hapse atılmıştı. Bu esnada, Nobel ödüllü yazar Orhan Pamuk İsviçre’de bir dergiye verdiği röportajda, Ermenilere yapılanın soykırım olduğunu ima ettiği için Türkiye’de hakkında dava açılmıştı. Alpler’deki devletin doğru saydığı, Anadolu’daki devlet tarafından yanlış sayılabilir.

İyi niyetli bir Alman adalet bakanı, AB Çerçevesi Kararları’ndan birinde benzeri tarihi olayların inkarının yasaklanmasının tüm üye devletler tarafından kabulünü şart koşunca, Doğu Avrupa ülkeleri komünist-totaliter rejimin dehşet verici olaylarının inkarının da yasaklanması gerektiğini savunmuştu. 2010 yılında, Macaristan hükümeti Yahudi Soykırımı’nın inkârını yasaklayan kanunu geçirdi. Aynı yılın sonuna doğru,  meclisteki yeni çoğunluk yasayı  “milliyetçi, sosyalist ya da komünist sistemler tarafından işlenen katliamları inkar eden kişilerin cezalandırılması” şeklinde değiştirdi. Ve bu liste böylece sürüp gitmekte.

Aynı zamanda çifte standard suçlaması gibi bir durum da var. Bazı Müslümanlar, “Siz Avrupalı, Hristiyan, Yahudi, Aydınlanma liberalleri, sizin için en kutsal sayılanı- Yahudi Soykırımı’nın hatırasını- kanunlarla koruyorsunuz, fakat biz Müslümanlar için en kutsal sayılanı-Hz Muhammed’in anısını ve resmini- karikatür konusu yapıp istimar edebiliyorsunuz. Sizin için başka, bizim için başka kurallar geçerli” diyor. Tarihi olaylar ile dini inanç tam olarak karşılaştırılamasa da, haklı oldukları bir nokta var. Bu karmaşık dünyada öyle ya da böyle bir şekilde tutarlı olmalıyız. Yoksa bütün tabuları biraraya toplasaydık hakkında konuşabileceğimiz bir şey kalmazdı.

Bu poziyonu destekleyen, BM İnsan Hakları Komitesi’nin 19. Maddesi hakkında yetkili bir yorumun dediği gibi; “Tarihi olaylarla ilgili belli görüşlerin ifadesini yasaklayan kanunlar, Uluslararası Sivil ve Siyasi Haklar Sözleşmesi’nin devletlere dayattığı yükümlülüklerle uyuşmamaktadır.”

Tabular olmasın demek “her şey serbest” demek değildir

Söylediklerimizin hiçbiri, bir anlığına bile olsa, tarihin ya da başka bir bilginin yanlışlanmasını kabul etmeliyiz anlamına gelmemeli. Tam tersine, özgür ve açık bir tartışma ortamında bunları  kıyasıya tartışilebilmeliyiz. Büyük yalanların hakim olduğu bir asırdan uyandıktan sonra, 17. yüzyıl şairi John Milton’ın doğruluğagüzellemesinde bahsettiği, sınırsız iyimserliği artık paylaşamıyoruz: “Bırak onu, yalanlarıyla uğraşsın; özgür ve açık bir yüzleşmede doğrunun kötüye kullanıldığını kim bilebilmiş ki?” Fakat yanlışlara karşı savaşta daha iyi bir yöntem henüz bulunmuş da değil.

Aynı şekilde, bu yanlış savların okullarda öğretilmesi ya da devlet tarafından kabul edilmesi anlamına da gelmemelidir. Bu prensip, ne yaratılışçılık devlet okullarında okutulmadır anlamına gelir, ne de  II. Dünya Savaşı sırasında Japon güçlerinin nasıl hareket ettiğinin yanlı bir versiyonunu anlatan ders kitaplarını destekler. Medya kuruluşları hangi bilgiyi nereye yayacağı konusunda seçici davranmalıdır. Nasıl bomba yapılır ya da nasıl intihar edilir gibi bilgilerin ön sayfaya konulmaması için güçlü sebepler vardır. (Google arama motoru mühendisleri, benzeri  bilgilerin otomatik tamamlama seçeneklerinde çıkmaması için ayarlama yapmıştır. Bunlar özel güçler tarafınca yapılan redaksiyon seçimlerdir.

Dikkat gerektiren bir prensip

Bu prensibin üslubuna çok dikkat edilmiştir.  Prensibimiz sadece, baskıcı güçler tarafından dayatılan, özgür bir alternatifin olmadığı, mutlak yasak anlamına gelen tabulara karşı durmalıyız, der. Önceki taslak presibimiz, bilgiyi araştırmada tabular olmamalıdır diyordu. Bazı uzmanlarımız, araştırmada bazı tabularımız olduğunu ve tüm uygarlığın buna bağlı olduğunu belirtmişlerdi. Örneğin,  Nazilerin insan denekler üzerindeyaptığı korkunç deneylere bugün izin vermiyoruz. Bu sebeple, bu prensibi “bilginin yayılması ve tartışılması” şeklinde değiştirdik.

Üslubuna önem veren 5. presibimiz bile dikkat gerektirir. Aynı farklılıklarla yaşamak zor olduğu gibi, bilginin özgürce yayıldığı ve tartışıldığı bir ortamda yaşamak da zordur.

Burada kulağa küpe olabilecek bir örnek verelim. 2005 yılında bir akademik  konferans sırasında, dünyanın en ünlü üniversitelerinden birinin rektörü olan Larry Summers, fen ve mühendislik bölümlerinin üst akademik pozisyonlarında neden  kadınların erkeklerden daha az olduğunu yüksek sesle düşündü. Belki diplomatik olmayan bir dil kullanmış olabilir, ama bu düşünmeden yapılmış bir hata değildi. Çünkü defalarla kendi hipotezinin çürütülebileceği konusunda dinleyicileri uyardı. Sonrasında büyük bir fırtına koptu ve bu Summers’ın Harvard’ın rektörlüğünden istifasına kadar uzandı. Tabii ki bu hikaye sadece bir konferans konuşmasından ibaret değil. Summers’ın tam da ne söylediğine yakından bakacak olursak,  aslında kişinin istifa etmesini gerektirmeyecek, kanıtlarla desteklenmiş bir bilgiyi özgürce, açık fikirli olarak ve korkusuzca tartışmalıyız dediğini görüyoruz. Lütfen siz de göz atın ve ne düşündüğünüzü bize söyleyin.

Özgür İfade Platformu’ndaki diğer herşey gibi, bu prensip de taslak halindedir. Benim yazdığım bu giriş bölümü de karşı bulgulara, savlara ve değiştirilmeye açıktır. Yoksa kendisiyle çelişen bir prensip olmaz mıydı? (Timothy Garton Ash)